Türkiye’de Kentsel Dönüşüm: Umut mu, Rant mı?

Kentsel dönüşüm kavramı, Türkiye’nin son 20 yılına damga vuran şehircilik politikalarının merkezinde yer alıyor. Resmî dilde; “afet riski taşıyan alanların dönüştürülmesi” olarak tanımlansa da, bu süreç sokakta çok daha karmaşık, çok daha tartışmalı yaşanıyor.

Bugün Türkiye’de kentsel dönüşüm; bir yandan can güvenliği, diğer yandan rant, miras, tarih ve sosyo-kültürel yapı demek. Peki gerçekten neyi dönüştürüyoruz?

Kentsel Dönüşüm Nedir?

En basit tanımıyla, riskli yapıların yıkılıp yeniden, daha güvenli, modern yapılarla inşa edilmesi sürecidir. Ancak bu tanım yeterli değil. Çünkü kentsel dönüşüm sadece fiziksel bir değişim değil, yaşam biçimlerinin, mahalle kültürlerinin, sosyal ilişkilerin de dönüştürülmesi anlamına geliyor.

Neden Kentsel Dönüşüme İhtiyaç Duyuluyor?

1. Deprem Riski: Türkiye bir deprem ülkesi. Özellikle 1999 Marmara Depremi sonrası, İstanbul başta olmak üzere birçok kentte yapı stoku sorgulanmaya başlandı. 2000 öncesi yapılmış milyonlarca binanın ciddi risk taşıdığı biliniyor.
2. Çarpık Kentleşme: Plansız yapılaşma, gecekondu bölgeleri ve altyapısı yetersiz alanlar, şehirlerin sağlıklı gelişimini engelliyor.
3. Ekonomik Değer Yaratma: Şehir merkezindeki düşük yoğunluklu bölgelerin yeniden inşası, yüksek katlı konutlarla ciddi ekonomik getiri sağlıyor – bu da işin ticari boyutu.

Türkiye’de Kentsel Dönüşüm Sürecinin Gerçekleri

🏗️ Yık-Yap Modeli

Türkiye’de uygulanan kentsel dönüşüm modeli çoğunlukla “yık-yap” sistemine dayanıyor. Yani mevcut binalar yıkılıyor, yerine yüksek katlı, daha yoğun yapılar dikiliyor. Ancak bu yaklaşım sadece fiziksel güvenliği değil, sosyal dengeleri de altüst ediyor.

👨‍👩‍👧‍👦 Sosyolojik Etkiler

Mahalle dokusu, komşuluk ilişkileri, yerel esnaf – hepsi büyük ölçüde yok oluyor. Yerine gelen yüksek gelirli site yaşamı, eski sakinleri çoğu zaman dışlıyor. Bu da sosyal ayrışmaya, kimlik kaybına ve kültürel erozyona yol açıyor.

💰 Rant ve Adaletsizlik

Özellikle büyükşehirlerde, dönüşümün itici gücü çoğu zaman güvenlik değil, rant oluyor. Değeri yüksek arsalarda dönüşüm hızla ilerlerken, daha az gelir getiren riskli bölgeler göz ardı ediliyor. Bu da “kimin canı daha kıymetli?” sorusunu gündeme getiriyor.

🏘️ Tarihi Dokuya Zarar

Sulukule, Tarlabaşı, Fikirtepe gibi örneklerde gördük: Kentsel dönüşüm tarihi dokuyu korumak yerine, silip süpürüyor. Oysa kentsel yenileme, “yıkmak” değil, var olanı “iyileştirmek” olmalıydı.

Mevcut Uygulamalara Eleştirel Bir Bakış

• Katılımcı süreçler eksik. Dönüşüm projelerinde mahalle sakinlerinin görüşü çoğu zaman ya hiç alınmıyor ya da formaliteye indirgeniyor.
• İmar yoğunluğu artıyor. Eskiden 3 katlı olan yerler 10 kata çıkıyor. Bu da ulaşım, altyapı ve kamusal alanlar açısından ciddi yük getiriyor.
• Yeşil alanlar unutuluyor. Yeni yapılaşmalarda park, oyun alanı, sosyal donatılar yerine beton bloklar ön plana çıkıyor.
• Kiracılar korunmuyor. Tapu sahipleri dönüşüm sürecinde yeni konut hakkı elde ederken, kiracılar sıklıkla evsiz kalıyor.

Peki Ne Yapılmalı? (Çözüm Önerileri)

✅ Katılımcı Planlama: Mahalleli ile birlikte karar alınmalı. Proje, orada yaşayan insanlara rağmen değil, onlarla birlikte hazırlanmalı.

✅ Yerinde Dönüşüm: İnsanları başka semtlere sürmek yerine, mevcut yerde yaşamlarını sürdürebilmeleri sağlanmalı.

✅ Sosyal Konut Modelleri: Sadece lüks daireler değil, her gelir grubuna uygun konutlar üretilmeli.

✅ Tarihi ve Kültürel Doku Korunmalı: Yıkmak yerine yaşatmak hedeflenmeli. Restorasyon ve adaptif yeniden kullanım öncelikli olmalı.

✅ Yeşil ve Akıllı Kent Vizyonu: Dönüşüm; enerji verimliliği, yağmur suyu toplama sistemleri, karbon salınımı gibi çevresel unsurları da kapsamalı.

Sonuç: Kentsel Dönüşüm Değil, Kentsel Dönüşümcülük Tehlikeli

Kentsel dönüşüm doğru planlanırsa, şehirlerin kaderini değiştirecek bir fırsattır.
Ama aceleye getirilmiş, halktan kopuk, sadece ekonomik değeri önceleyen projeler uzun vadede şehirlere zarar verir.

Dönüşüm; betonla değil, bilinçle yapılmalı.
Çünkü şehir dediğin şey, sadece binalardan ibaret değil.
Orada anılar, hayatlar, kültürler var.